Η παγκόσμια γλώσσα της προφορικής παράδοσης – Το ταξίδι των παραμυθιών στον χρόνο
Μια φορά κι έναν καιρό… Έτσι αρχίζει ένας παγκόσμιος χορός λέξεων. Από τις στέπες της Κεντρικής Ασίας ως τις όχθες του Νείλου, από τις αφρικανικές καλύβες μέχρι τα γιαπωνέζικα τσάγια των γιαγιάδων, ο κόσμος ξετυλίγεται μέσα από το στόμα του αφηγητή. Το παραμύθι, παιδί της προφορικής παράδοσης, δεν γεννήθηκε για να τυπωθεί, αλλά για να ακουστεί. Και γι’ αυτό είναι παγκόσμιο – γιατί το αυτί προηγείται του ματιού και η ψυχή συντονίζεται πρώτα με τον ρυθμό, τον τόνο, την ανάσα.
Ο Ζορζ Ζαν, στο έργο του «Η Δύναμη των Παραμυθιών», υπενθυμίζει πως τα παραμύθια είναι «το μακρύ ρεύμα της μνήμης της ανθρωπότητας». Μέσα από τη ζωντανή αφήγηση, μεταφέρονται αρχαίες μνήμες, πρότυπα, φόβοι και ελπίδες. Κι αν μοιάζουν τόσο μεταξύ τους τα παραμύθια των λαών, δεν είναι επειδή αντέγραψε ο ένας τον άλλον, αλλά γιατί όλοι κοίταξαν τον ίδιο νυχτερινό ουρανό και φοβήθηκαν τα ίδια σκοτάδια.
Ένας χάρτης φτιαγμένος από ιστορίες
Ο λαογράφος Στανισλάβ Μπαρμπέρ θεωρούσε τα παραμύθια «εναλλακτική γεωγραφία». Όντως, υπάρχει ένας άυλος χάρτης του κόσμου φτιαγμένος από ηρωίδες που χάνουν παπούτσια, από αγόρια που ταξιδεύουν με τρία μήλα ή σκοτώνουν δράκους. Ο τύπος της Σταχτοπούτας (ATU 510A) εμφανίζεται στην Κίνα, στην Αίγυπτο, στην Ευρώπη, στον Πόντο. Τα δίδυμα αδέρφια που χωρίζονται και ξανασυναντιούνται (AT 303) ζουν σε αφρικανικά έπη, σε σλαβικά παραμύθια και σε ελληνικά χωριά.
Αυτή η παγκόσμια ομοιότητα δεν σημαίνει ισοπέδωση. Αντίθετα, κάθε παραλλαγή αποτυπώνει τις ανάγκες και τα σύμβολα μιας κοινωνίας. Στο ελληνικό παραμύθι, το χρυσό μήλο είναι προσφορά της μοίρας. Στην Ινδία, είναι κάρμα. Στη Δύση, μια ευκαιρία για κοινωνική άνοδο. Η παγκοσμιότητα των παραμυθιών βασίζεται στη τοπικότητα του βάθους τους.
Προφορικότητα: η ανάσα του παραμυθιού
Η δύναμη της προφορικής παράδοσης είναι ότι δεν κρατά αρχείο – κρατά παρουσία. Ο παραμυθάς δεν διαβάζει. Δημιουργεί εκ νέου. Καθώς αφηγείται, παρατηρεί το ακροατήριο, προσαρμόζει τον ρυθμό, αλλάζει λέξεις, προσθέτει μια φράση για να γεννήσει γέλιο ή δάκρυ. Η αφήγηση είναι μια σχέση – όχι μια απλή μετάδοση. Δεν απομνημονεύει με σκοπό να αφηγηθεί κατά γράμμα, το παραδοσιακό παραμύθι δεν εξυπηρετεί με αυτόν τον τρόπο. Ο παραμυθάς μεταφέρει την αρχέγονη γνώση η οποία εξελίσσεται και εκείνη όπως ο άνθρωπος. Κρατάει όμως ζωντανή τη γλώσσα του παραμυθιού, γιατί μοιάζει με χάδι στοργικής γιαγιάς, μυρίζει το λεπτό άρωμα ενός εξαίσιου λουλουδιού, έχει γεύση από παλιό αγαπημένο παραδοσιακό φαγητό χωρίς «σως» ή παράταιρα υλικά που αλλοιώνουν το πρωταρχικό υλικό. Ο παραμυθάς σαν ιεροφάντης, μυεί τους ανθρώπους στο άδυτο της γνώσης με έναν απλό τρόπο. Γιατί μόνο έτσι θα χαραχτεί στη μνήμη για να προχωρήσει στην επόμενη γενιά η ιστορία. Σύμβολα, επαναλαμβανόμενες φράσεις, πασίγνωστα αρχέτυπα (ο βασιλιάς, ο ιερέας, ο σοφός, η μάγισσα, η βασιλοπούλα, η γριά, η μάνα κλπ.) έχουν σκοπό να «μιλήσουν» στο παγκόσμιο κομμάτι της ψυχής.
Στην Αφρική, λένε πως «όταν πεθαίνει ένας γέροντας, καίγεται μια βιβλιοθήκη». Η γνώση περνά με τη φωνή, όχι με το χαρτί. Τα παραμύθια – όπως και τα ξόρκια – λειτουργούν μόνο αν ειπωθούν. Δεν είναι μόνο το περιεχόμενο, αλλά και η εκφορά, η τονικότητα, η παύση, το βλέμμα. Γι’ αυτό και στις σύγχρονες αφηγηματικές βραδιές, παρατηρούμε επιστροφή στην σωματικότητα της αφήγησης: κίνηση, ρυθμός, φωνή, βλέμμα.
Μνήμη, πολιτισμός και ταυτότητα
Μέσω της προφορικής παράδοσης, κάθε κοινότητα έφτιαχνε τον εαυτό της. Οι ιστορίες αποκάλυπταν τι είναι καλό, τι επικίνδυνο, τι θεμιτό, ποια είναι η μοίρα και η ελπίδα. Η προφορικότητα χτίζει ταυτότητα – όχι μόνο συλλογική, αλλά και ατομική. Πόσοι από εμάς θυμόμαστε την πρώτη φωνή που μας διάβασε ένα παραμύθι; Εκείνη η στιγμή – ίσως απόγευμα μελαγχολικό ή βραδινό με φόβους – εγγράφεται βαθιά. Το παραμύθι δεν λέει απλώς κάτι. Σε αγγίζει.
Γι’ αυτό και η παγκόσμια εμβέλεια των παραμυθιών δεν είναι πολιτισμική σύγκριση. Είναι ψυχική γεωγραφία. Τα παραμύθια μας δείχνουν πού πάμε όταν κλείνουμε τα μάτια, σε ποιο...
