Οι τρεις τάξεις στην Πολιτεία του Πλάτωνα
(Μια ψυχή, μια πόλη, μία αρμονία)
Ο Πλάτωνας, αναζητώντας τη φύση της δικαιοσύνης, προτείνει κάτι ριζοσπαστικό: για να καταλάβουμε τι σημαίνει «δίκαιος άνθρωπος», πρέπει πρώτα να δούμε τι σημαίνει δίκαιη πόλη. Η ψυχή και η πολιτεία είναι σαν καθρέφτες που αντικατοπτρίζουν ο ένας τον άλλο.
Για να το πετύχει αυτό, φτιάχνει ένα μοντέλο ιδανικής πολιτείας, που στηρίζεται σε τρεις βασικές τάξεις: τους παραγωγούς, τους βοηθούς και τους φύλακες.
Παραγωγοί – Η βάση της πολιτείας/ το επιθυμητικό της ψυχής
Αυτοί είναι οι γεωργοί, οι τεχνίτες, οι έμποροι, οι ναυτικοί – όλοι όσοι φροντίζουν για τις υλικές ανάγκες της κοινότητας. Είναι η ευρύτερη κοινωνική τάξη και συνδέεται με την επιθυμητική πλευρά της ψυχής: την ανάγκη για τροφή, χρήματα, ασφάλεια.
«Αν οι παραγωγοί κάνουν καλά τη δουλειά τους και δεν ανακατεύονται με τους φύλακες, τότε η πόλη λειτουργεί σαν σώμα που έχει γερά θεμέλια» (Πολιτεία, Βιβλίο Δ΄)
Η αρετή που τους αναλογεί είναι η σωφροσύνη: να συγκρατούν τις επιθυμίες τους εντός ορίων και να αποδέχονται την καθοδήγηση της λογικής.
Οι παραγωγοί είναι η πολυπληθέστερη τάξη. Περιλαμβάνουν όσους φροντίζουν για τη διατροφή, τη στέγη, το εμπόριο, την τέχνη, την καθημερινότητα. Χωρίς αυτούς η πόλη δεν μπορεί να επιβιώσει. Συνδέονται με το επιθυμητικό μέρος της ψυχής, που αναζητά την ικανοποίηση των υλικών αναγκών και απολαύσεων.
«Η πόλη δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς γεωργούς, τεχνίτες και εμπόρους», λέει ο Πλάτωνας στο Βιβλίο Β΄.
Αλλά πρέπει να ρυθμιστεί, ώστε η επιθυμία να μη γίνει τύραννος.
Η δικαιοσύνη απαιτεί αυτοσυγκράτηση. Οι παραγωγοί πρέπει να δέχονται τη σωφροσύνη — να μην απαιτούν εξουσία, να μη λειτουργούν με πλεονεξία. Όταν το επιθυμητικό υπηρετεί τη λογική και όχι το αντίστροφο, έχουμε εσωτερική αρμονία.
Βοηθοί – Η καρδιά του θάρρους/ το θυμοειδές της ψυχής
Είναι οι στρατιώτες, οι φύλακες, όσοι προστατεύουν την πόλη από εξωτερικούς και εσωτερικούς εχθρούς. Εκπαιδευμένοι στη μουσική, τη γυμναστική και τη φιλοσοφία, οι βοηθοί αποτελούν ένα είδος «ευγενούς φύλαξης». Συνδέονται με τη θυμοειδή πλευρά της ψυχής — εκεί όπου εδρεύει το θάρρος, το πάθος, η αγάπη για το κοινό καλό.
Η αρετή τους είναι η ανδρεία: να μένουν σταθεροί στην αλήθεια και στον ρόλο τους, ακόμα και όταν όλα δοκιμάζονται.
«Ο βοηθός είναι εκείνος που θυμώνει για χάρη του άλλου και όχι για τον εαυτό του» (Πολιτεία, Βιβλίο Δ΄)
Οι βοηθοί είναι οι φρουροί της πόλης. Είναι οι στρατιώτες, οι προστάτες, αλλά και οι ρυθμιστές της τάξης. Εκπαιδεύονται από νεαρή ηλικία τόσο στη γυμναστική όσο και στη φιλοσοφία, για να γίνουν ισχυροί στο σώμα αλλά και συνετοί στην ψυχή.
Αντιστοιχούν στο θυμοειδές της ψυχής — το μέρος που φλέγεται από πάθος, θυμό, ζήλο, ενθουσιασμό, αγάπη για το δίκαιο. Είναι το κομμάτι μας που σηκώνεται όταν βλέπει μια αδικία, που θυσιάζεται για κάτι ανώτερο.
«Αν ο φύλακας είναι άγριος με τους εχθρούς και πράος με τους συμπολίτες του, έχει την απαιτούμενη φύση», λέει ο Πλάτωνας. (Βιβλίο Β΄).
Η αρετή τους είναι η ανδρεία – όχι η απλή γενναιότητα, αλλά η σταθερότητα στην κρίση, η δύναμη να παραμένουν σταθεροί στην αλήθεια ακόμη και μέσα στον φόβο ή στον πειρασμό.
Φύλακες – Η φωνή της λογικής/ το λογιστικό της ψυχής
Στην κορυφή της ιδανικής πολιτείας βρίσκονται οι φύλακες-άρχοντες. Είναι λίγοι, φιλόσοφοι και έχουν περάσει από μακρά εκπαίδευση. Δεν κυβερνούν επειδή το θέλουν, αλλά επειδή είναι οι μόνοι που μπορούν να δουν το καλό καθαυτό.
Αυτοί συνδέονται με τη λογιστική δύναμη της ψυχής — τον νου, τη φρόνηση. Η αρετή τους είναι η σοφία, γιατί είναι εκείνοι που γνωρίζουν το σύνολο, βλέπουν το όλον και επιλέγουν όχι με βάση το συμφέρον αλλά τη γνώση του αγαθού.
«Εκείνοι που είναι σοφοί, δεν θέλουν να κυβερνούν. Αλλά θα κυβερνήσουν επειδή δεν υπάρχει άλλος που να το κάνει δίκαια» (Πολιτεία, Βιβλίο Ε΄)
Επίσης οι φύλακες είναι οι άρχοντες. Δεν θέλουν να κυβερνήσουν, λέει ο Πλάτωνας — αλλά...
